1. Giới thiệu

Sàn chậu là cấu trúc giải phẫu quan trọng, giữ vai trò nâng đỡ các cơ quan như bàng quang, tử cung, trực tràng, đồng thời đảm bảo chức năng tiểu tiện, đại tiện và sinh dục. Tổn thương hoặc rối loạn chức năng vùng sàn chậu có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống, đặc biệt ở nữ giới sau sinh, người cao tuổi và bệnh nhân hậu phẫu. Vật lý trị liệu (VLTL) sàn chậu đang dần được công nhận như một hướng điều trị hiệu quả, tiết kiệm và ít xâm lấn.

2. Thực trạng vấn đề sàn chậu

2.1 Tỷ lệ mắc và nhóm đối tượng nguy cơ cao:   
- Khoảng 30–40% phụ nữ sau sinh bị rối loạn sàn chậu (són tiểu, sa tử cung).
- Tỷ lệ sa tạng chậu ở phụ nữ trên 50 tuổi chiếm khoảng 25%.  
- Nam giới sau phẫu thuật tuyến tiền liệt có nguy cơ cao gặp rối loạn tiểu tiện và chức năng tình dục.  

3. Các triệu chứng lâm sàng của rối loạn sàn chậu

3.1. Tiểu không kiểm soát (incontinence)

- Tiểu són khi ho, hắt hơi, vận động mạnh

- Tiểu gấp, tiểu nhiều lần

- Khó kiểm soát dòng tiểu

3.2. Sa tạng chậu (Pelvic Organ Prolapse – POP)

- Cảm giác nặng nề hoặc căng tức vùng chậu

- Nhìn thấy hoặc sờ thấy một khối lồi ra ngoài âm đạo (ở nữ)

- Khó tiểu hoặc đại tiện

3.3. Đau vùng chậu mãn tính (Chronic Pelvic Pain – CPP)

- Đau vùng hạ vị, tầng sinh môn hoặc vùng cụt

- Đau khi quan hệ tình dục (dyspareunia)

- Đau khi đi tiểu hoặc đại tiện

3.4. Rối loạn chức năng tình dục

- Khó đạt cực khoái, đau khi giao hợp

- Giảm khoái cảm

- Co thắt cơ sàn chậu quá mức (hypertonicity)

3.5. Rối loạn đại tiện

- Táo bón mạn tính

- Đại tiện không kiểm soát

- Cảm giác chưa đi hết phân

4. Tầm quan trọng của vật lý trị liệu sàn chậu

4.1. Đối với sức khỏe tiết niệu

- Điều trị són tiểu: Tăng cường cơ sàn chậu giúp kiểm soát các đợt co thắt bàng quang không tự chủ, giảm triệu chứng són tiểu gắng sức hoặc són tiểu khẩn cấp.

- Giảm nguy cơ nhiễm trùng tiểu tái phát do dòng chảy nước tiểu không ổn định.

4.2. Đối với sức khỏe tiêu hóa

- Cải thiện táo bón mạn tính: Tăng cường sức mạnh cơ nâng hậu môn giúp hỗ trợ tống phân hiệu quả.

- Điều trị són phân hoặc sa trực tràng: Trị liệu giúp bệnh nhân kiểm soát tốt hơn cơ thắt hậu môn.

4.3. Đối với sức khỏe sinh sản

- Phục hồi sau sinh: Giảm nguy cơ sa tạng chậu, cải thiện chức năng tình dục sau sinh thường.

- Chuẩn bị sinh lý cho phụ nữ mang thai: Tập luyện giúp giảm đau lưng, hỗ trợ sinh nở thuận lợi hơn.

4.4. Đối với chất lượng sống

- Giảm đau vùng chậu mạn tính: Cải thiện lưu thông máu, thư giãn cơ co cứng.

- Tăng cường chức năng tình dục: Tăng khoái cảm và sự hài lòng trong sinh hoạt tình dục cho cả nam và nữ.

5. Vật lý trị liệu sàn chậu: Nội dung và phương pháp

5.1. Đánh giá ban đầu

- Khai thác bệnh sử chi tiết

- Khám lâm sàng cơ sàn chậu (qua thăm khám trực tràng hoặc âm đạo)

- Đo lực cơ qua thang đo Oxford hoặc máy biofeedback

- Đánh giá tư thế, cơ bụng, cơ hoành và khả năng phối hợp

5.2. Các phương pháp điều trị

- Bài tập Kegel: Tăng cường sức mạnh cơ sàn chậu

- Điện trị liệu: Kích thích cơ, giảm đau

- Biofeedback: Hướng dẫn bệnh nhân điều khiển co cơ sàn chậu đúng cách

- Giải phóng cơ (manual therapy): Giảm co cứng, tăng tuần hoàn

- Hướng dẫn tư thế và thở: Cải thiện phối hợp cơ hoành – bụng – sàn chậu

5.3. Giáo dục và tư vấn bệnh nhân

- Thay đổi lối sống: Giảm cân, hạn chế caffeine, tập thể dục hợp lý

- Kỹ năng kiểm soát tiểu tiện

- Hỗ trợ tâm lý khi có các rối loạn chức năng tình dục

6. Nguyên tắc và hướng dẫn tập luyện cơ sàn chậu

6.1. Xác định đúng cơ sàn chậu

- Cách đơn giản là: Khi đi tiểu, thử ngừng dòng nước tiểu giữa chừng. Cơ mà bạn dùng để ngắt dòng nước chính là cơ sàn chậu.

- Lưu ý: Không nên tập bài này mỗi khi đi tiểu vì có thể gây nhiễm trùng tiểu hoặc rối loạn phản xạ tiểu.

6.2. Bài tập Kegel cơ bản (cho cả nam và nữ)

- Tư thế: Nằm ngửa, đầu gối gập, bàn chân đặt trên sàn.

- Thực hiện:

  + Co cơ sàn chậu trong 3–5 giây (giống như đang cố ngăn tiểu).

  + Thả lỏng trong 3–5 giây.

  + Lặp lại 10–15 lần, mỗi ngày 3 lần.

- Tiến triển:

  + Sau 2–3 tuần, có thể tập khi ngồi hoặc đứng.

  + Tăng dần thời gian siết cơ đến 10 giây mỗi lần.

6.3. Bài tập nâng cao

- Bài tập “Cầu” (Bridge):

  + Nằm ngửa, đầu gối gập, nâng mông khỏi sàn trong khi siết chặt cơ sàn chậu.

  + Giữ 5–10 giây rồi từ từ hạ xuống. Thực hiện 10–15 lần.

- Bài tập “Bướm nằm” (Butterfly lying):

  + Nằm ngửa, gập gối, hai lòng bàn chân chạm nhau, đầu gối mở sang hai bên.

  + Siết cơ sàn chậu trong 5 giây rồi thả lỏng.

6.4. Lưu ý khi tập

- Tránh siết cơ bụng, mông hoặc đùi thay vì cơ sàn chậu.

- Không nín thở khi siết cơ.

- Kiên trì tập luyện mỗi ngày trong ít nhất 8–12 tuần để thấy hiệu quả rõ rệt.

7. Kết luận

Vật lý trị liệu sàn chậu là một lĩnh vực phục hồi chức năng ngày càng được quan tâm, không chỉ vì tính hiệu quả điều trị mà còn nhờ vào sự an toàn, dễ thực hiện và khả năng ứng dụng rộng rãi cho nhiều đối tượng. Việc can thiệp đúng lúc, đúng phương pháp có thể giúp bệnh nhân giảm đáng kể các triệu chứng như són tiểu, đau vùng chậu, sa tạng chậu, đồng thời cải thiện chức năng sinh lý và chất lượng cuộc sống. Việc hướng dẫn bệnh nhân thực hiện bài tập cơ sàn chậu một cách bài bản, kiên trì và theo dõi định kỳ bởi chuyên viên vật lý trị liệu là chìa khóa thành công trong điều trị. Đặc biệt, các bài tập như Kegel không chỉ hữu ích trong phục hồi sau sinh mà còn có vai trò dự phòng sớm ở người cao tuổi, bệnh nhân sau phẫu thuật vùng bụng dưới hoặc người có nguy cơ cao mắc các rối loạn vùng chậu.